„Czytanie książek, to najpiękniejsza zabawa, jaką ludzkość sobie wymyśliła.”
Wisława Szymborska
W dzisiejszych czasach temat komunikacji alternatywnej i wspomagającej wykorzystywanej w pracy z osobami z niepełnosprawnościami, nie jest już obcy.
We wcześniejszych wydaniach „Przystaniowego Biuletynu” pojawiło się wiele artykułów wprowadzających w ten szeroki temat. Zatem chciałabym zwrócić uwagę na zagadnienie czytania uczestniczącego.
Czytanie uczestniczące (ang. Interactive, shared reading), nazywane również interaktywnym czytaniem, jest formą wspólnego czytania przez dorosłego i dziecko (użytkownika AAC), podczas którego dziecko nie tylko słucha i patrzy na tekst, ale także jest aktywne – w możliwy dla siebie sposób. Podczas tej aktywności dziecko ma swobodę uczestniczenia w procesie czytania, co stymuluje jego myślenie, naukę języka, nowego słownictwa oraz ułatwia zrozumienie i zapamiętywanie czytanego tekstu.
W czytaniu tekstu uczestniczącym, dziecko może wpływać na opisane zdarzenia. Wspólne czytanie dostarcza okazji do zastosowania lub doskonalenia umiejętności posługiwania się symbolami. Jest to wizualna forma instruktażowa. Dorosły, czytając kolejne zdania, robi pauzę, aby użytkownik mógł na przykład dokończyć wyraz lub zdanie przez wskazanie odpowiedniego symbolu na tablicy komunikacyjnej lub w książce komunikacyjnej, aktywowanie odpowiedniego pola w urządzeniu generującym mowę lub wykonanie gestu.
Interaktywne czytanie służy ważnym celom: podnosi motywację do nauki czytania, dostarcza naturalnego kontekstu do posługiwania się symbolami, uczy umiejętności rozpoznawania symboli oraz generalizacji. Umożliwia doskonalenie funkcji komunikacyjnych – proszenia, odmawiania, komentowania, zadawania pytań, a także naukę nowych pojęć, tworzenia złożonych wypowiedzi. Zwiększa częstotliwość inicjowania komunikacji przez użytkownika AAC i rozwija naprzemienność działań.
Obecnie to atrakcyjne dla obu stron działanie, zostało dostosowane do pracy z dziećmi, którym mowa i komunikacja sprawiają trudność. W trakcie czytania uczestniczącego terapeuta lub rodzic czyta np. wiersz, a dziecko ma za zadanie dołączyć do tej aktywności.
Najczęściej umożliwiamy dziecku dokończenie zdania lub powtórzenie danego fragmentu poprzez włączenie nagranego na komunikator tekstu lub „doczepienie” symbolu uzupełniającego tekst. Taka forma pracy jest pomocna w początkowej fazie nauki czytania i dodatkowo rozwija wyobraźnię oraz poszerza wiedzę. Co więcej, zapewnia szerokie możliwości rozwoju poczucia sprawczości, współdzielenia pola uwagi i przede wszystkim daje dużą radość z kontaktu, współpracy z drugą osobą. Podczas czytania uczestniczącego tworzy się naturalna interakcja, wzajemny dialog, współodczuwanie emocjonalne. Jest to również wspaniała okazja do wydłużania koncentracji uwagi na zadaniu i rozwijaniu koordynacji wzrokowo-ruchowej. Uruchomienie nagranego na komunikatorze fragmentu utworu silnie motywuje do pokonywania barier motorycznych i budzi motywację do podejmowania aktywności.
Książeczki do czytania uczestniczącego w przypadku osób z głębszą niepełnosprawnością, są również źródłem doznań zmysłowych. Uruchamiają system dotykowy, wzrokowy i słuchowy. Dzieci nabywają też elementarną umiejętność korzystania z książki. Mogą przewracać strony, manipulować nią. Czytanie uczestniczące i towarzyszące temu wskazywanie obiektów na ilustracji, nazywanie ich, wydawanie i naśladowanie dźwięków w dialogu z inną osobą pomaga w rozbudzaniu ciekawości poznawczej naszych dzieci. Większość wierszy dedykowanych najmłodszym czytelnikom możemy dostosować do potrzeb naszych dzieci poprzez umieszczanie w nich symboli PCS lub symboli przestrzennych. Mogą one służyć jako wsparcie rozumienia tekstu, a dzięki nim współuczestnik czytania ma również możliwość dokańczania zdań czytanych przez dorosłego.
Atrakcyjność wspólnej aktywności, możliwość uczestniczenia w czytaniu zwykle prowokuje naszych podopiecznych do nauki wskazywania odpowiednich znaków za pomocą ręki lub wzroku. Tym samym poszerza się zakres rozpoznawanych i wykorzystywanych w komunikacji symboli. W przypadku dzieci korzystających z komunikatora w trakcie czytania uczestniczącego możemy nagrać nie tylko fragment tekstu z książki, ale także komunikat „przewiń stronę”, „czytaj dalej”. Wykonanie takiego polecenia bywa również źródłem satysfakcji ze swojej sprawczości. Na rynku pojawia się coraz więcej profesjonalnych czytanek dostosowanych do potrzeb dzieci niemówiących. Są to między innymi: „W deszczu i w słońcu” i „Ja odkrywca”. Prawdę mówiąc ,większość tekstów, z których korzystam pochodzi jednak z ogólnie znanej literatury dziecięcej.
Polecam gorąco dostosowanie wierszy: „Rzepka” Juliana Tuwima, „Katar”, „Kokoszka smakoszka”, „Pomidor” Jana Brzechwy. W podobny sposób można korzystać też z piosenek: „Jesienny deszcz”, „Czarny baranie”, „Jeżeli Ci wesoło”, „Pada śnieg, pada śnieg, dzwonią dzwonki sań”, „Chodzi marzec”. Nabierając wprawy w dostosowywaniu tekstów, czy piosenek do potrzeb czytania uczestniczącego, zaczynamy dostrzegać coraz szersze możliwości wykorzystywania tej aktywności. Wspólne czytanie, czy śpiewanie staje się zabawą dającą radość i satysfakcję całej rodzinie.
O czym należy pamiętać?
Myślę, że warto uświadomić sobie, że dziecko niemówiące, które często jest bierne i zależne od innych ma rzadziej kontakt z książką, jeśli jest niepełnosprawne ruchowo nie może swobodnie nią manipulować, wziąć z półki i przerzucać kartki. Jeśli zaaranżujemy sytuację, która pozwoli na wskazywanie obrazków, wspólne czytanie, rozmawianie o treści, opowiadanie wprowadzamy dziecko w świat liter i wyrazów. Daj dziecku wybór. Niech samo zdecyduje, którą książeczkę chce czytać, która jest najbardziej lubiana.
Jakie książki wybierać?
• Książka powinna być dobrana do wieku dziecka. Nie może być zbyt infantylna ani zbyt trudna. Z 15-latkiem nie będziemy przecież czytać bajki o Czerwonym Kapturku – to czas, kiedy zaczynają się „poważne tematy”. Ciekawsza może okazać się na przykład tematyka motoryzacyjna. Choć rozmaitych aspektów związanych z zainteresowaniami podopiecznych jest mnóstwo, więc nie ograniczajmy się.
• Dla młodszych dzieci warto rozglądnąć się za książkami z czytelnymi ilustracjami, dużą czcionką, małą ilością tekstu.
• Ciekawe dla dziecka są ruchome elementy książki. Moi podopieczni lubią, gdy mogą coś wysunąć albo odsłonić. Czasem można znaleźć gotowe książki z ruchomymi elementami-je także można z powodzeniem wykorzystać w pracy.
• Interesujące i łatwe w odbiorze, są dla dzieci książki z powtarzającymi się rymami, refrenami, głoskami, zdaniami, wyrazami itp. Dziecko może wówczas uczyć się ich i próbować powtarzać.
• Jeśli nie możesz nic znaleźć, spróbuj sam napisać książkę i zaadaptować ją w odpowiedni sposób.
• Twórz elektroniczne wersje książek. Będą pewną formą urozmaicenia, dodatkowo dziecko za pomocą przycisku będzie mogło samo „przerzucać strony”.
Reasumując, czytać można z każdym i dla każdego! Nie ma znaczenia, czy dzieci dobrze rozumieją język czy też nie. Liczy się indywidualne podejście. Dzieci, które mają problem z rozumieniem języka mogą poznawać książkę zmysłowo, przewracać strony, manipulować, poznawać fizycznie. Z kolei uczniowie rozumiejący, język mogą poszerzać słownictwo i znaki w oparciu o nowe czytanki. Uczą się budowania prostych opowiadań i korzystania z pomocy komunikacyjnych. Ci zaś, którzy potrafią zrozumieć treść przeczytanego tekstu, są nauczani zadawania pytań, budowania bardziej rozbudowanych wypowiedzi, tworzenia zdań. Wiek ani poziom zdolności intelektualnych nie ma znaczenia, gdy chcemy obcować z książką! Zatem w czytaniu uczestniczącym powinno brać udział każde dziecko.
Monika Gwóźdź
oligofrenopedagog
Sadowska K., (2019). Miś i szal. Czytanie uczestniczące dla dzieci z trudnościami w porozumiewaniu się. Gdańsk: Wydawnictwo „Harmonia”.
Grycman M., Kaczmarek B.B (2014). Podręczny słownik terminów AAC (komunikacji wspomagającej i alternatywnej). Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.